Praefatio

Omnia, quae sensu uoluuntur uota diurno,

      Pectore sopito reddit amica quies.

Venator defessa toro cum membra reponit,

      Mens tamen ad siluas et sua lustra redit.

5

Iudicibus lites, aurigae somnia currus

      Vanaque nocturnis meta cauetur equis.

Furto gaudet amans, permutat nauita merces

      Et uigil elapsas quaerit auarus opes,

Blandaque largitur frustra sitientibus aegris

10

      Irriguus gelido pocula fonte sopor.

Me quoque Musarum studium sub nocte silenti

      Artibus adsuetis sollicitare solet.

Namque poli media stellantis in arce uidebar

      Ante pedes summi carmina ferre Iouis;

15

Vtque fauet somnus, plaudebant numina dictis

      Et circumfusi sacra corona chori.

Enceladus mihi carmen erat uictusque Typhoeus:

      Hic subit Inarimen, hunc grauis Aetna domat.

Quam laetum post bella Iouem susceperat aether

20

      Phlegraeae referens praemia militiae!

Additur ecce fides nec me mea lusit imago,

      Irrita nec falsum somnia misit ebur.

En princeps, en orbis apex aequatus Olympo!

      En quales memini, turba uerenda, deos!

25

Fingere nil maius potuit sopor, altaque uati

      Conuentum caelo praebuit aula parem.

 

 

Aurea Fortunae Reduci si templa priores

Ob reditum uouere ducum, non dignius umquam

Haec dea pro meritis amplas sibi posceret aedes,

Quam sua cum pariter trabeis reparatur et urbi

5

Maiestas: neque enim campus sollemnis et urna

Luditur in morem, species nec dissona coetu

Aut peregrina nitet simulati iuris imago.

Indigenas habitus natiua palatia sumunt,

Et, patriis plebem castris sociante Quirino,

10

Mars augusta sui renouat suffragia campi.

Qualis erit terris, quem mons Euandrius offert

Romanis auibus, quem Thybris inaugurat, annus?

Quamquam omnes, quicumque tui cognominis, anni

Semper inoffensum dederint successibus omen

15

Sintque tropaea tuas semper comitata secures,

Hic tamen ante omnes miro promittitur ortu,

Vrbis et Augusti geminato numine felix.

Namque uelut stellas Babylonia cura salubres

Optima tunc spondet mortalibus edere fata,

20

Caelicolae cum celsa tenent summoque feruntur

Cardine nec radios humili statione recondunt

Haud aliter Latiae sublimis Signifer aulae,

Imperii sidus propria cum sede locauit,

Auget spes Italas; et certius omina surgunt

25

Victrici concepta solo. cum pulcher Apollo

Lustrat Hyperboreas Delphis cessantibus aras,

Nil tum Castaliae riuis communibus undae

Dissimiles, uili nec discrepat arbore laurus.

Antraque maesta silent inconsultique recessus.

30

At si Phoebus adest et frenis grypha iugalem

Riphaeo tripodas repetens detorsit ab axe,

Tunc siluae, tunc antra loqui, tunc uiuere fontes,

Tunc sacer horror aquis adytisque effunditur Echo

Clarior et doctae spirant praesagia rupes.

35

Ecce Palatino creuit reuerentia monti

Exultatque habitante deo potioraque Delphis

Supplicibus late populis oracula pandit

Atque suas ad signa iubet reuirescere laurus.

Non alium certe decuit rectoribus orbis

40

Esse larem, nulloque magis se colle potestas

Aestimat et summi sentit fastigia iuris;

Attollens apicem subiectis regia rostris

Tot circum delubra uidet tantisque deorum

Cingitur excubiis! iuuat infra tecta Tonantis

45

Cernere Tarpeia pendentes rupe Gigantas

Caelatasque fores mediisque uolantia signa

Nubibus et densum stipantibus aethera templis

Aeraque uestitis numerosa puppe columnis

Consita subnixasque iugis immanibus aedes,

50

Naturam cumulante manu, spoliisque micantes

Innumeros arcus. acies stupet igne metalli

Et circumfuso trepidans obtunditur auro.

Agnoscisne tuos, princeps uenerande, penates?

Haec sunt, quae primis olim miratus in annis

55

Patre pio monstrante puer. nil optimus ille

Diuorum toto meruit felicius aeuo,

Quam quod Romuleis uictor sub moenibus egit

Te consorte dies, cum se melioribus addens

Exemplis ciuem gereret terrore remoto,

60

Alternos cum plebe iocos dilectaque passus

Iurgia patriciasque domos priuataque passim

Visere deposito dignatus limina fastu.

Publicus hinc ardescit amor, cum moribus aequis

Inclinat populo regale modestia culmen.

65

Teque rudem uitae, quamuis diademate necdum

Cingebare comas, socium sumebat honorum

Purpureo fotum gremio, paruumque triumphis

Imbuit et magnis docuit praeludere fatis.

Et linguis uariae gentes missique rogatum

70

Foedera Persarum proceres cum patre sedentem

Hac quondam uidere domo positoque tiaram

Summisere genu. tecum praelarga uocauit

Ditandas ad dona tribus; fulgentia tecum

Collecti trabeatus adit delubra senatus

75

Romano puerum gaudens offerre fauori,

Vt nouus imperio iam tunc assuesceret heres.

Hinc tibi concreta radice tenacius haesit

Et penitus totis inoleuit Roma medullis,

Dilectaeque urbis tenero conceptus ab ungue

80

Tecum creuit amor. nec te mutare reuersum

Eualuit propria nutritor Bosphorus arce.

Et quotiens optare tibi quae moenia malles

Adludens genitor regni pro parte dedisset,

Diuitis Aurorae solium sortemque paratam

85

Sponte remittebas fratri: "regat ille uolentes

Assyrios; habeat Pharium cum Tigride Nilum;

Contingat mea Roma mihi." nec uota fefellit

Euentus. Fortuna nouum molita tyrannum

Iam tibi quaerebat Latium belloque secundo

90

Protinus Eoa uelox accitus ab aula

Suscipis Hesperiam patrio bis Marte receptam.

Ipsa per Illyricas urbes Oriente relicto

Ire Serena comes nullo deterrita casu,

Materna te mente fouens Latioque futurum

95

Rectorem generumque sibi seniore supernas

Iam repetente plagas. illo sub cardine rerum

Sedula seruatum per tot discrimina pignus

Restituit sceptris patrui castrisque mariti.

Certauit pietate domus, fidaeque reductum

100

Coniugis officio Stilichonis cura recepit.

Felix ille parens, qui te securus Olympum

Succedente petit! quam laetus ab aethere cernit

Se factis creuisse tuis! duo namque fuere

Europae Libyaeque hostes: Maurusius Atlas

105

Gildonis Furias, Alaricum barbara Peuce

Nutrierat, qui saepe tuum spreuere profana

Mente patrem. Thracum uenienti e finibus alter

Hebri clausit aquas; alter praecepta uocantis

Respuit auxiliisque ad proxima bella negatis

110

Abiurata palam Libyae possederat arua:

Quorum nunc meritam repetens non immemor iram

Suppliciis fruitur natoque ultore triumphat.

Ense Thyestiadae poenas exegit Orestes,

Sed mixtum pietate nefas dubitandaque caedis

115

Gloria, materno laudem cum crimine pensat;

Pauit Iuleos inuiso sanguine manes

Augustus, sed falsa pii praeconia sumpsit

In luctum patriae ciuili strage parentans:

At tibi causa patris rerum coniuncta saluti

120

Bellorum duplicat laurus, isdemque tropaeis

Reddita libertas orbi, uindicta parenti.

Sed mihi iam pridem captum Parnasia Maurum

Pieriis egit fidibus chelys; arma Getarum

Nuper apud socerum plectro celebrata recenti.

125

Aduentus nunc sacra tui libet edere Musis

Grataque patratis exordia sumere bellis.

Iam Pollentini tenuatus funere campi

Concessaque sibi (rerum sic admonet usus)

Luce, tot amissis sociis atque omnibus una

130

Direptis opibus, Latio discedere iussus

Hostis et immensi reuolutus culmine fati

Turpe retexit iter. qualis piratica puppis,

Quae cunctis infensa fretis scelerumque referta

Diuitiis multasque diu populata carinas

135

Incidit in magnam bellatricemque triremim,

Dum praedam de more putat; uiduataque caesis

Remigibus, scissis uelorum debilis alis,

Orba gubernaclis, antennis saucia fractis

Ludibrium pelagi uento iactatur et unda,

140

Vastato tandem poenas luitura profundo:

Talis ab urbe minas retro flectebat inanes

Italiam fugiens, et quae uenientibus ante

Prona fuit, iam difficilis, iam dura reuersis.

Clausa putat sibi cuncta pauor, retroque relictos

145

Quos modo temnebat, rediens exhorruit amnes.

Vndosa tum forte domo uitreisque sub antris

Rerum ignarus adhuc ingentes pectore curas

Voluebat pater Eridanus: quis bella maneret

Exitus? imperiumne Ioui legesque placerent

150

Et uitae Romana quies, an iura perosus

Ad priscos pecudum damnaret saecula ritus?

Talia dum secum mouet anxius, aduolat una

Naiadum resoluta comam, complexaque patrem

"En Alaricus" ait "non qualem nuper ouantem

155

Vidimus; exangues, genitor, mirabere uultus.

Percensere manum tantaque ex gente iuuabit

Relliquias numerasse breues. iam desine maesta

Fronte queri Nymphasque choris iam redde sorores."

Dixerat; ille caput placidis sublime fluentis

160

Extulit, et totis lucem spargentia ripis

Aurea roranti micuerunt cornua uultu.

Non illi madidum uulgaris harundine crinem

Velat honos; rami caput umbrauere uirentes

Heliadum totisque fluunt electra capillis.

165

Palla tegit latos umeros, curruque paterno

Intextus Phaethon glaucos incendit amictus.

Fultaque sub gremio caelatis nobilis astris

Aetherium probat urna decus. namque omnia luctus

Argumenta sui Titan signauit Olympo:

170

Mutatumque senem plumis et fronde sorores

Et fluuium, nati qui uulnera lauit anheli;

Stat gelidis Auriga plagis; uestigia fratris

Germanae seruant Hyades, Cygnique sodalis

Lacteus extentas aspergit circulus alas;

175

Stelliger Eridanus sinuatis flexibus errans

Clara Noti conuexa rigat gladioque tremendum

Gurgite sidereo subterluit Oriona.

Hoc deus effulgens habitu prospexit euntes

Deiecta ceruice Getas; tunc talia fatur:

180

"Sicine mutatis properas, Alarice, reuerti

Consiliis? Italae sic te iam paenitet orae?

Nec iam cornipedem Thybrino gramine pascis,

Vt rebare, tuum? Tuscis nec figis aratrum

Collibus? o cunctis Erebi dignissime poenis,

185

Tune Giganteis urbem temptare deorum

Adgressus furiis? nec te meus, improbe, saltem

Terruit exemplo Phaethon, qui fulmina praeceps

In nostris efflauit aquis, dum flammea caeli

Flectere terrenis meditatur frena lacertis

190

Mortalique diem sperat diffundere uultu?

Crede mihi, simili bacchatur crimine, quisquis

Adspirat Romae spoliis aut Solis habenis."

Sic fatus Ligures Venetosque erectior amnes

Magna uoce ciet. frondentibus umida ripis

195

Colla leuant: pulcher Ticinus et Addua uisu

Caerulus et uelox Athesis tardusque meatu

Mincius inque nouem consurgens ora Timauus.

Insultant omnes profugo pacataque laetum

Inuitant ad prata pecus; iam Pana Lycaeum,

200

Iam Dryadas reuocant et rustica numina Faunos.

Tu quoque non paruum Getico, Verona, triumpho

Adiungis cumulum, nec plus Pollentia rebus

Contulit Ausoniis aut moenia uindicis Hastae.

Hic, rursus dum pacta mouet damnisque coactus

205

Extremo mutare parat praesentia casu,

Nil sibi periurum sensit prodesse furorem

Conuerti nec fata loco, multisque suorum

Diras pauit aues, inimicaque corpora uoluens

Ionios Athesis mutauit sanguine fluctus.

210

Oblatum Stilicho uiolato foedere Martem

Omnibus adripuit uotis, ubi Roma periclo

Iam procul et belli medio Padus arbiter ibat.

Iamque opportunam motu strepuisse rebelli

Gaudet perfidiam praebensque exempla labori

215

Sustinet accensos aestiuo puluere soles.

Ipse manu metuendus adest inopinaque cunctis

Instruit arma locis et qua uocat usus ab omni

Parte uenit. fesso si deficit agmine miles,

Vtitur auxiliis damni securus, et astu

220

Debilitat saeuum cognatis uiribus Histrum

Et duplici lucro committens proelia uertit

In se barbariem nobis utrimque cadentem.

Ipsum te caperet letoque, Alarice, dedisset,

Ni calor incauti male festinatus Alani

225

Dispositum turbasset opus; prope captus anhelum

Verbere cogis equum, nec te uitasse dolemus.

I potius genti reliquus tantisque superstes

Danuuii populis, i, nostrum uiue tropaeum.

Non tamen ingenium tantis se cladibus atrox

230

Deicit: occulto temptabat tramite montes,

Si qua per scopulos subitas exquirere posset

In Raetos Gallosque uias. sed fortior obstat

Cura ducis. quis enim diuinum fallere pectus

Possit et excubiis uigilantia lumina regni?

235

Cuius consilium non umquam repperit hostis

Nec potuit texisse suum. secreta Getarum

Nosse prior celerique dolis occurrere sensu.

Omnibus exclusus coeptis consedit in uno

Colle tremens; frondesque licet depastus amaras

240

Arboreo figat sonipes in cortice morsus

Et taetris collecta cibis annique uapore

Saeuiat aucta lues et miles probra superbus

Ingerat obsesso captiuaque pignora monstret:

Non tamen aut morbi tabes aut omne periclum

245

Docta subire fames aut praedae luctus ademptae

Aut pudor aut dictis mouere procacibus irae,

Vt male temptato totiens se credere campo

Comminus auderet. nulla est uictoria maior,

Quam quae confessos animo quoque subiugat hostes.

250

Iamque frequens rarum decerpere transfuga robur

Coeperat inque dies numerus decrescere castris,

Nec iam deditio paucis occulta parari,

Sed cunei totaeque palam discedere turmae.

Consequitur uanoque fremens clamore retentat

255

Cumque suis iam bella gerit; mox nomina supplex

Cum fletu precibusque ciet ueterumque laborum

Admonet et frustra iugulum parcentibus offert,

Defixoque malis animo sua membra suasque

Cernit abire manus: qualis Cybeleia quassans

260

Hyblaeus procul aera senex reuocare fugaces

Tinnitu conatur apes, quae sponte relictis

Desciuere fauis, sonituque exhaustus inani

Raptas mellis opes solitaeque oblita latebrae

Perfida deplorat uacuis examina ceris.

265

Ergo ubi praeclusae uoci laxata remisit

Frena dolor, notas oculis umentibus Alpes

Aspicit et nimium diuersi stamine fati

Praesentes reditus fortunatosque reuoluit

Ingressus: solo peragens tum murmure bellum

270

Protento leuiter frangebat moenia conto

Irridens scopulos; nunc desolatus et exspes

Debita pulsato reddit spectacula monti.

Tunc sic Ausonium respectans aethera fatur:

"Heu regio funesta Getis, heu terra sinistris

275

Auguriis calcata mihi, satiare nocentum

Cladibus et tandem nostris inflectere poenis!

En ego, qui toto sublimior orbe ferebar

Ante tuum felix aditum, ceu legibus exul

Addictusque reus flatu propiore sequentum

280

Terga premor. quae prima miser, quae funera dictis

Posteriora querar? non me Pollentia tantum

Nec captae cruciastis opes; hoc aspera fati

Sors tulerit Martisque uices. non funditus armis

Concideram; stipatus adhuc equitumque cateruis

285

Integer ad montes reliquo cum robore cessi,

Quos Appenninum perhibent. hunc esse ferebat

Incola, qui Siculum porrectus ad usque Pelorum

Finibus ab Ligurum populos complectitur omnes

Italiae geminumque latus stringentia longe

290

Vtraque perpetuo discriminat aequora tractu.

Haec ego continuum si per iuga tendere cursum,

Vt prior iratae fuerat sententia menti,

Iam desperata uoluissem luce, quid ultra?

Omnibus oppeterem fama maiore perustis!

295

Et certe moriens propius te, Roma, uiderem,

Ipsaque per cultas segetes mors nostra secuto

Victori damnosa foret. sed pignora nobis

Romanus carasque nurus praedamque tenebat.

Hoc magis exsertum raperem succinctior agmen.

300

"Heu, quibus insidiis, qua me circumdedit arte

Fatalis semper Stilicho! dum parcere fingit,

Rettudit hostiles animos bellumque remenso

Eualuit transferre Pado. pro foedera saeuo

Deteriora iugo! tunc uis extincta Getarum;

305

Tunc mihi, tunc letum pepigi. uiolentior armis

Omnibus expugnat nostram clementia gentem,

Mars grauior sub pace latet, capiorque uicissim

Fraudibus ipse meis. quis iam solacia fesso

Consiliumue dabit? socius suspectior hoste.

310

"Atque utinam cunctos licuisset perdere bello!

Nam quisquis duro cecidit certamine, numquam

Desinit esse meus. melius mucrone perirent,

Auferretque mihi luctu leuiore sodales

Victa manus quam laesa fides. nullusne clientum

315

Permanet? offensi comites, odere propinqui.

Quid moror inuisam lucem? qua sede recondam

Naufragii fragmenta mei? quaeue arua requiram,

In quibus haud umquam Stilicho nimiumque potentis

Italiae nomen nostras circumsonet aures?"

320

Haec memorans instante fugam Stilichone tetendit

Expertas horrens aquilas; comitatur euntem

Pallor et atra Fames et saucia liuidus ora

Luctus et inferno stridentes agmine Morbi.

Lustralem tum rite facem, cui lumen odorum

325

Sulphure caeruleo nigroque bitumine fumat,

Circum membra rotat doctus purganda sacerdos

Rore pio spargens, et dira fugantibus herbis

Numina purificumque Iouem Triuiamque precatus

Trans caput auersis manibus iaculatur in Austrum

330

Secum rapturas cantata piacula taedas.

Acrior interea uisendi principis ardor

Accendit cum plebe patres et saepe negatum

Flagitat aduentum; nec tali publica uota

Consensu tradunt ataui caluisse per urbem,

335

Dacica bellipotens cum fregerat Vlpius arma

Atque indignantes in iura redegerat Arctos,

Cum fasces cinxere Hypanin mirataque leges

Romanum stupuit Maeotia terra tribunal.

Nec tantis patriae studiis ad templa uocatus,

340

Clemens Marce, redis, cum gentibus undique cinctam

Exuit Hesperiam paribus Fortuna periclis.

Laus ibi nulla ducum; nam flammeus imber in hostem

Decidit; hunc dorso trepidum fumante ferebat

Ambustus sonipes; hic tabescente solutus

345

Subsedit galea liquefactaque fulgure cuspis

Canduit et subitis fluxere uaporibus enses.

Tum contenta polo mortalis nescia teli

Pugna fuit: Chaldaea mago seu carmina ritu

Armauere deos, seu, quod reor, omne Tonantis

350

Obsequium Marci mores potuere mereri.

Nunc quoque praesidium Latio non deesset Olympi,

Deficeret si nostra manus; sed prouidus aether

Noluit humano titulos auferre labori,

Ne tibi iam, princeps, soceri sudore paratam,

355

Quam meruit uirtus, ambirent fulmina laurum.

Iam totiens missi proceres responsa morandi

Rettulerant, donec differri longius urbis

Communes non passa preces penetralibus altis

Prosiluit uultusque palam confessa coruscos

360

Impulit ipsa suis cunctantem Roma querellis:

"Dissimulata diu tristes in amore repulsas

Vestra parens, Auguste, queror. quonam usque tenebit

Praelatus mea uota Ligus? uetitumque propinqua

Luce frui, spatiis discernens gaudia paruis,

365

Torquebit Rubicon uicino numine Thybrim?

Nonne semel spreuisse satis, cum reddita bellis

Africa uenturi lusit spe principis urbem

Nec duras tantis precibus permouimus aures?

Ast ego frenabam geminos, quibus altior ires,

370

Electi candoris equos et nominis arcum

Iam molita tui, per quem radiante decorus

Ingrederere toga, pugnae monumenta dicabam

Defensam titulo Libyam testata perenni.

Iamque parabantur pompae simulacra futurae

375

Tarpeio spectanda Ioui: caelata metallo

Classis ut auratum sulcaret remige fluctum,

Vt Massyla tuos anteirent oppida currus

Palladiaque comas innexus harundine Triton

Edomitis ueneretur aquis et in aere trementem

380

Succinctae famulum ferrent Atlanta cohortes,

Ipse Iugurthinam subiturus carcere poenam

Praeberet fera colla iugo, ui captus et armis,

Non Bocchi Syllaeque dolis. "Sed prima remitto.

Num praesens etiam Getici me laurea belli

385

Declinare potest? sedesue capacior ulla

Tantae laudis erit? tua te benefacta morantem

Conueniunt, meritisque suis obnoxia uirtus

Quod seruauit amat. iam flauescentia centum

Messibus aestiuae detondent Gargara falces,

390

Spectatosque iterum nulli celebrantia ludos

Circumflexa rapit centenus saecula consul:

His annis, qui lustra mihi bis dena recensent,

Nostra ter Augustos intra pomeria uidi,

Temporibus uariis; eadem sed causa tropaei

395

Ciuilis dissensus erat. uenere superbi,

Scilicet ut Latio respersos sanguine currus

Aspicerem! quisquamne piae laetanda parenti

Natorum lamenta putet? periere tyranni,

Sed nobis periere tamen. cum Gallica uulgo

400

Proelia iactaret, tacuit Pharsalica Caesar.

Namque inter socias acies cognataque signa

Vt uinci miserum, numquam uicisse decorum.

Restituat priscum per te iam gloria morem

Verior, et fructum sincerae laudis ab hoste

405

Desuetum iam redde mihi iustisque furoris

Externi spoliis sontes absolue triumphos.

"Quem, precor, ad finem laribus seiuncta potestas

Exulat imperiumque suis a sedibus errat?

Cur mea quae cunctis tribuere palatia nomen

410

Neglecto squalent senio? nec creditur orbis

Illinc posse regi? medium non deserit umquam

Caeli Phoebus iter, radiis tamen omnia lustrat.

Segnius an ueteres Histrum Rhenumque tenebant,

Qui nostram coluere domum? leuiusue timebant

415

Tigris et Euphrates, cum foedera Medus et Indus

Hinc peteret pacemque mea speraret ab arce?

Hic illi mansere uiri, quos mutua uirtus

Legit et in nomen Romanis rebus adoptans

Iudicio pulchram seriem, non sanguine duxit;

420

Hic proles atauum deducens Aelia Neruam

Tranquillique Pii bellatoresque Seueri.

Hunc ciuis dignare chorum conspectaque dudum

Ora refer, pompam recolens ut mente priorem,

Quem tenero patris comitem susceperat aeuo,

425

Nunc duce cum socero iuuenem te Thybris adoret."

Orantem medio princeps sermone refouit:

"Numquam aliquid frustra per me uoluisse dolebis,

O dea, nec legum fas est occurrere matri.

Sed nec post Libyam (falsis ne perge querellis

430

Incusare tuos) patriae mandata uocantis

Spreuimus: aduectae misso Stilichone curules,

Vt nostras tibi, Roma, uices pro principe consul

Impleret generoque socer. uidistis in illo

Me quoque; sic credit pietas non sanguine solo,

435

Sed claris potius factis experta parentem.

Cuncta quidem centum nequeam perstringere linguis,

Quae pro me mundoque gerit; sed ab omnibus unum,

Si fama necdum patuit, te, Roma, docebo

Subiectum nostris oculis et cuius agendi

440

Spectator uel causa fui." Populator Achiuae

Bistoniaeque plagae, crebris successibus amens

Et ruptas animis spirans immanibus Alpes

Iam Ligurum trepidis admouerat agmina muris

Tutior auxilio brumae (quo gentibus illis

445

Sidere consueti fauet inclementia caeli)

Meque minabatur calcato obsidere uallo

Spem uano terrore fouens, si forte, remotis

Praesidiis, urgente metu, qua uellet obirem

Condicione fidem; nec me timor impulit ullus

450

Et duce uenturo fretum memoremque tuorum,

Roma, ducum, quibus haud umquam uel morte parata

Foedus lucis amor pepigit dispendia famae.

Nox erat et late stellarum more uidebam

Barbaricos ardere focos; iam classica primos

455

Excierant uigiles, gelida cum pulcher ab Arcto

Aduentat Stilicho. medius sed clauserat hostis

Inter me socerumque uiam pontemque tenebat,

Addua quo scissas spumosior incitat undas.

Quid faceret? differret iter? discrimina nullas

460

Nostra dabant adeunda moras. perrumperet agmen?

Sed paucis comitatus erat; nam plurima retro,

Dum nobis properat succurrere, liquerat arma

Extera uel nostras acies. hoc ille locatus

Ancipiti, longum socias tardumque putauit

465

Expectasse manus et nostra pericula tendit

Posthabitis pulsare suis mediumque per hostem

Flammatus uirtute pia propriaeque salutis

Immemor et stricto prosternens obuia ferro

Barbara fulmineo secuit tentoria cursu.

470

"Nunc mihi Tydiden attollant carmina uatum,

Quod iuncto fidens Ithaco patefacta Dolonis

Indicio dapibusque simul religataque somno

Thracia sopiti penetrauerit agmina Rhesi

Graiaque rettulerit captos ad castra iugales,

475

Quorum, si qua fides augentibus omnia Musis,

Impetus excessit Zephyros candorque pruinas

Ecce uirum, taciti nulla qui fraude soporis

Ense palam sibi pandit iter remeatque cruentus

Et Diomedeis tantum praeclarior ausis,

480

Quantum lux tenebris manifestaque proelia furtis!

Adde quod et ripis steterat munitior hostis

Et cui nec uigilem fas est componere Rhesum:

Thrax erat, hic Thracum domitor. non tela retardant,

Obice non haesit fluuii. sic ille minacem

485

Tyrrhenam labente manum pro ponte repellens

Traiecit clipeo Thybrim, quo texerat urbem,

Tarquinio mirante Cocles mediisque superbus

Porsennam respexit aquis. celer Addua nostro

Sulcatus socero: sed, cum transnaret, Etruscis

490

Ille dabat tergum, Geticis hic pectora bellis.

"Exere nunc doctos tantae certamina laudis,

Roma, choros et, quanta tuis facundia pollet

Ingeniis, nostrum digno sonet ore parentem."

Dixit et antiquae muros egressa Rauennae

495

Signa mouet; iamque ora Padi portusque relinquit

Flumineos, certis ubi legibus aduena Nereus

Aestuat et pronas puppes nunc amne secundo,

Nunc redeunte uehit nudataque litora fluctu

Deserit, Oceani lunaribus aemula damnis.

500

Laetior hinc Fano recipit Fortuna uetusto,

Despiciturque uagus praerupta ualle Metaurus,

Qua mons arte patens uiuo se perforat arcu

Admisitque uiam sectae per uiscera rupis,

Exuperans delubra Iouis saxoque minantes

505

Appenninigenis cultas pastoribus aras.

Quin et Clitumni sacras uictoribus undas,

Candida quae Latiis praebent armenta triumphis,

Visere cura fuit; nec te miracula fontis

Praetereunt, tacito passu quem si quis adiret,

510

Lentus erat; si uoce gradum maiore citasset,

Commixtis feruebat aquis; cumque omnibus una

Sit natura uadis, similes ut corporis undas

Ostendant, haec sola nouam iactantia sortem

Humanos properant imitari flumina mores.

515

Celsa dehinc patulum prospectans Narnia campum

Regali calcatur equo, rarique coloris

Non procul amnis abest, urbi qui nominis auctor:

Ilice sub densa siluis artatus opacis

Inter utrumque iugum tortis anfractibus albet.

520

Inde salutato libatis Thybride lymphis

Excipiunt arcus operosaque semita uastis

Molibus et quidquid tantae praemittitur urbi.

Ac uelut officiis trepidantibus ora puellae

Spe propiore tori mater sollertior ornat

525

Adueniente proco uestesque et cingula comit

Saepe manu uiridique angustat iaspide pectus

Substringitque comam gemmis et colla monili

Circuit et bacis onerat candentibus aures:

Sic oculis placitura tuis insignior auctis

530

Collibus et nota maior se Roma uidendam

Obtulit. addebant pulchrum noua moenia uultum

Audito perfecta recens rumore Getarum,

Profecitque opifex decori timor, et uice mira,

Quam pax intulerat, bello discussa senectus

535

Erexit subitas turres cunctosque coegit

Septem continuo colles iuuenescere muro.

Ipse fauens uotis solitoque decentior aer,

Quamuis adsiduo noctem foedauerat imbre,

Principis et solis radiis detersa remouit

540

Nubila; namque ideo pluuiis turbauerat omnes

Ante dies lunamque rudem madefecerat Auster,

Vt tibi seruatum scirent conuexa serenum.

Omne Palatino quod pons a colle recedit

Muluius et quantum licuit consurgere tectis,

545

Vna replet turbae facies: undare uideres

Ima uiris, altas effulgere matribus aedes.

Exultant iuuenes aequaeui principis annis;

Temnunt prisca senes et in hunc sibi prospera fati

Gratantur durasse diem moderataque laudant

550

Tempora, quod clemens aditu, quod pectore solus

Romanos uetuit currum praecedere patres:

Cum tamen Eucherius, cui regius undique sanguis,

Atque Augusta soror fratri praeberet ouanti

Militis obsequium; sic illum dura parentis

555

Instituit pietas in se uel pignora parci

Quique neget nato, procerum quod praestat honori.

Haec sibi curua senum maturaque comprobat aetas

Idque inter ueteris speciem praesentis et aulae

Iudicat: hunc ciuem, dominos uenisse priores.

560

Conspicuas tum flore genas, diademate crinem

Membraque gemmato trabeae uiridantia cinctu

Et fortes umeros et certatura Lyaeo

Inter Erythraeas surgentia colla smaragdos

Mirari sine fine nurus; ignaraque uirgo,

565

Cui simplex calet ore pudor, per singula cernens

Nutricem consultat anum: quid fixa draconum

Ora uelint? uentis fluitent an uera minentur

Sibila suspensum rapturi faucibus hostem?

Vt chalybe indutos equites et in aere latentes

570

Vidit cornipedes: "quanam de gente" rogabat

Ferrati uenere uiri? quae terra metallo

Nascentes informat equos? num Lemnius auctor

Indidit hinnitum ferro simulacraque belli

Viua dedit?" gaudet metuens et pollice monstrat,

575

Quod picturatas galeae Iunonia cristas

Ornet auis uel quod rigidos uibrata per armos

Rubra sub aurato crispentur serica dorso.

Tunc tibi magnorum mercem Fortuna laborum

Persoluit, Stilicho, curru cum uectus eodem

580

Vrbe triumphantem generum florente iuuenta

Conspiceres illumque diem sub corde referres,

Quo tibi confusa dubiis formidine rebus

Infantem genitor moriens commisit alendum.

Virtutes uariae fructus sensere receptos;

585

Depositum seruasse, fides; constantia, paruum

Praefecisse orbi; pietas, fouisse propinquum.

Hic est ille puer, qui nunc ad rostra Quirites

Euocat et solio fultus genitoris eburno

Gestarum patribus causas ex ordine rerum

590

Euentusque refert ueterumque exempla secutus

Digerit imperii sub iudice facta senatu.

Nil cumulat uerbis quae nil fiducia celat;

Fucati sermonis opem mens conscia laudis

Abnuit. agnoscunt proceres; habituque Gabino

595

Principis et ducibus circumstipata togatis

Iure paludatae iam curia militat aulae.

Adfuit ipsa suis ales Victoria templis

Romanae tutela togae: quae diuite penna

Patricii reuerenda fouet sacraria coetus

600

Castrorumque eadem comes indefessa tuorum

Nunc tandem fruitur uotis atque omne futurum

Te Romae seseque tibi promittit in aeuum.

Hinc te iam patriis laribus uia nomine uero

Sacra refert. flagrat studiis concordia uulgi,

605

Quam non inlecebris dispersi colligis auri;

Nec tibi uenales captant aeraria plausus

Corruptura fidem: meritis offertur inemptus

Pura mente fauor. nam munere carior omni

Obstringit sua quemque salus. procul ambitus erret!

610

Non quaerit pretium, uitam qui debet amori.

O quantum populo secreti numinis addit

Imperii praesens genius! quantamque rependit

Maiestas alterna uicem, cum regia circi

Conexum gradibus ueneratur purpura uulgus,

615

Assensuque cauae sublatus in aethera uallis

Plebis adoratae reboat fragor, unaque totis

Intonat Augustum septenis arcibus Echo!

Nec solis hic cursus equis: adsueta quadrigis

Cingunt arua trabes, subitaeque aspectus harenae

620

Diffundit Libycos aliena ualle cruores.

Haec et belligeros exercuit area lusus,

Armatos haec saepe choros, certaque uagandi

Textas lege fugas inconfusosque recursus

Et pulchras errorum artes iucundaque Martis

625

Cernimus. insonuit cum uerbere signa magister,

Mutatos edunt pariter tot pectora motus

In latus allisis clipeis aut rursus in altum

Vibratis; graue parma sonat, mucronis acutum

Murmur, et umbonum pulsu modulante resultans

630

Ferreus alterno concentus clauditur ense.

Vna omnis summissa phalanx tantaeque salutant

Te, princeps, galeae. partitis inde cateruis

In uarios docto discurritur ordine gyros,

Quos neque semiuiri Gortynia tecta iuuenci

635

Flumina nec crebro uincant Maeandria flexu.

Discreto reuoluta gradu torquentur in orbes

Agmina, perpetuisque immoto cardine claustris

Ianus bella premens laeta sub imagine pugnae

Armorum innocuos paci largitur honores.

640

Iamque nouum fastis aperit felicibus annum

Ore coronatus gemino; iam Thybris in uno

Et Bruti cernit trabeas et sceptra Quirini.

Consule laetatur post plurima saecula uiso

Pallanteus apex; agnoscunt rostra curules

645

Auditas quondam proauis, desuetaque cingit

Regius auratis fora fascibus Vlpia lictor,

Et sextas Getica praeuelans fronde secures

Colla triumphati proculcat Honorius Histri,

Exeat in populos cunctis illustrior annus,

650

Natus fonte suo, quem non aliena per arua

Induit hospes honos, cuius cunabula fouit

Curia, quem primi tandem uidere Quirites,

Quem domitis auspex peperit Victoria bellis!

Hunc et priuati titulis famulantibus anni

655

Et, quos armipotens genitor retroque priores

Diuersis gessere locis, ceu numen adorent;

Hunc et quinque tui uel quos habiturus in urbe

Post alios, Auguste, colant. licet unus in omnes

Consul eas, magno sextus tamen iste superbit

660

Nomine: praeteritis melior, uenientibus auctor.